Τι μπορεί να προκαλέσει το καταλανικό δημοψήφισμα;
Το αποσχιστικό κίνημα στην Καταλονία δεν εμφανίστηκε ως αερόλιθος εξ ουρανού. Διαμορφώθηκε σταδιακά υπό το βάρος ιστορικο-εθνοτικών και οικονομικών ιδιαιτεροτήτων και έλαβε τη σημερινή του μορφή με αυτή την ένταση υπό το βάρος πολύπλοκων διεργασιών και τη σύγκρουση ανάμεσα στον μαξιμαλισμό της ηγεσίας των Καταλανών και την υπέρμετρη χρήση βίας από πλευράς Μαδρίτης.
Τα γεγονότα που σημάδεψαν το δημοψήφισμα αλλά και όσα ακολούθησαν προκαλούν προβληματισμό σε πολλά κράτη μέλη της ΕΕ, αφού αποσχιστικές τάσεις έχουν καταγραφεί και καταγράφονται έστω και ενδημικά. Αντίθετα στα Βαλκάνια τα αποσχιστικά κινήματα και τα όνειρα απόσχισης παραμένουν στο προσκήνιο ή σε ένα ενεργές παρασκήνιο.
Η χρήση βίας κατά το δημοψήφισμα της Καταλονίας προκάλεσε αίσθηση σε όλον τον κόσμο. Ίσως οι μόνοι που δεν εντυπωσιάστηκαν στον ίδιο βαθμό είναι οι λαοί των Βαλκανίων. Η χρήση βίας σε αυτή τη χωροταξία αποτελεί ιστορική κανονικότητα και πηγάζει, μεταξύ άλλων, από έναν μαξιμαλισμό που εκφράζεται με αλυτρωτικές τάσεις ή τάσεις δημιουργίας νέων, ουσιαστικά μη βιώσιμων οντοτήτων.
Το ζήτημα της Καταλονίας αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση, ωστόσο ο τρόπος που θα αντιμετωπιστεί θα αποτελέσει ενδεχομένως παράδειγμα – οδηγό και για άλλα αποσχιστικά κινήματα. Είναι σαφές ότι η ΕΕ δεν είναι διατεθειμένη να επιτρέψει τον εδαφικό ακρωτηριασμό κρατών – μελών της ανεξάρτητα από τα κίνητρα των τοπικών ηγεσιών. Η όποια ιδεαλιστική προσέγγιση θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως αντικείμενο εργαστηριακής μελέτης που δεν παραπέμπει στην εφαρμοσμένη πολιτική. Συνεπώς το ζήτημα του δίκαιου ή μη αιτήματος απόσχισης δεν αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης που διαμορφώνεται μέσα από ένα ηθικο-δικαικό πλαίσιο. Τέτοιες αξιολογήσεις δεν υφίστανται σε επίπεδο διεθνών σχέσεων.
Υπό αυτό το πρίσμα η Ένωση δεν προτίθεται να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία μίας αποσχισθείσης περιοχής πόσο μάλλον να την εντάξει στη συνέχεια στους κόλπους της. Ουσιαστικά αυτό θα ενίσχυε ακόμα περισσότερο τον ευρωσκεπτισκισμό. Λυδία Λίθος αυτής της επιλογής της Ένωσης είναι ο σεβασμός της εδαφικής ακεραιότητας των Κ-Μ της. Κάθε άλλη επιλογή θα μπορούσε να εκληφθεί ως ένα μέσο «διευκόλυνσης» αποσχιστικών δυνάμεων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μεταστατικά φαινόμενα.
Η μη εμπλοκή της Ένωσης στις πολιτικές εξελίξεις στο διάστημα πριν το δημοψήφισμα στην Καταλονία είναι ενδεικτική της απροθυμίας της να εμπλακεί σε ένα εσωτερικό ζήτημα ενός κυρίαρχου κράτους μέλους. Η οποιαδήποτε αστοχία μίας τέτοιας εμπλοκής πιθανότατα να δημιουργούσε κακό προηγούμενο και να εκλαμβανόταν ως μία προσπάθεια υπέρβασης της κρατικής κυριαρχίας. Σε μία τέτοια περίπτωση το πρόβλημα θα μεταφερόταν από το εσωτερικό, ενδοκρατικό επίπεδο κέντρου (Μαδρίτη) – περιφέρειας (Βαρκελώνη) σε επίπεδο ΕΕ-Ισπανίας.
Το Καταλονικό ζήτημα και η έκβαση του θα μπορούσε να αποτελέσει μπούσουλα για άλλες περιοχές σε κράτη μέλη όπου καταγράφεται μία εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα σε ανταγωνιστικές τάσεις. Μία συμβιβαστική λύση θα απομακρύνει τον κίνδυνο Βαλκανοποίησης της Ευρώπης. Για την ίδια την Ισπανία το ζήτημα αφορά τον κίνδυνο ενεργοποίησης ή επανενεργοποίησης αποσχιστικών κινημάτων που θα κατακερμάτιζαν τη χώρα.
Κλειδί για τη σταθερότητα στην Ισπανία και σε ολόκληρη την Ευρώπη αποτελεί η πολιτική και συνταγματική αντιμετώπιση παρόμοιων προκλήσεων. Στην περίπτωση της Καταλονίας για παράδειγμα η αναθεώρηση του Συντάγματος και μία νέα «οικονομικής υφής» συμφωνία ανάμεσα σε Μαδρίτη και Βαρκελώνη θα αντιμετώπιζε επαρκώς τις αποσχιστικές τάσεις οι οποίες ούτως ή άλλως δεν εκφράζουν το σύνολο των Καταλανών (τουλάχιστον σε επίπεδο απαίτησης πλήρους αυτονομίας). Κάθε άλλη εξέλιξη θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου σε ολόκληρη την Ευρώπη, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, όπου οι εθνικισμοί είναι ενεργοί ή εν υπνώσει απειλώντας το εδαφικό καθεστώς.
Μετά την άρση της αυτονομίας και την επιβολή εκλογών στην Καταλονία η Μαδρίτη αναλαμβάνει σημαντικό ρίσκο και επενδύει στην πολιτική ήττα του Πουτζεμόντ. Ο Ραχόι επέλεξε – μάλλον αναμενόμενο – να επιχειρήσει αναδιάταξη των πολιτικών δυνάμεων στην Καταλονία. Για τον ίδιο ακόμα και η δημιουργία μίας μίνι πολιτικής κρίσης στον Καταλονικό πολιτικό μικρόκοσμο ήταν προτιμότερη από μία γενικευμένη πολιτική κρίση σε επίπεδο χώρας. Η ενεργοποίηση του Άρθρου 155 συνταγματικά είναι απόλυτα κατανοητή. Ωστόσο για τον ίδιο το Ραχόι και με σημείο αναφοράς την ενότητα της Ισπανίας ελλοχεύει ο κίνδυνος να ενισχυθεί ο Πουτζεμόντ και οι αποσχιστικές δυνάμεις. Στην τελευταία διαδήλωση στην Καταλονία συμμετείχαν 450.000, αριθμός εντυπωσιακός και ενδεχομένως ενδεικτικός μίας τάσης ενίσχυσης των αποσχιστικών δυνάμεων.
Εν κατακλείδι το Καταλονικό ζήτημα ως σημαίνον παραπέμπει σε σημαινόμενα τα οποία είτε θα αποτελέσουν ένα μεσοπρόθεσμο «πολιτικό δεδικασμένο» για τα αποσχιστικά κινήματα στην Ευρώπη, είτε θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου, ενεργοποιώντας μακροπρόθεσμα και άλλους θύλακες αστάθειας.
*Ο Γιώργος Βοσκόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Πρώην πρόεδρος του τμήματος.
